Trudno podać precyzyjną definicję terminu „biblioteka cyfrowa”. Jego dwuczłonowa budowa sugeruje, iż możliwe są dwie perspektywy interpretacji: perspektywa dziedzin takich jak bibliotekoznawstwo i informacja naukowa oraz perspektywa szeroko pojętej informatyki rozumianej jako dziedzina nauki i techniki zajmującej się przetwarzaniem informacji.
W kontekście bibliotekoznawstwa i informacji naukowej biblioteki cyfrowe definiuje się często w sposób zbliżony do poniższego [i]:
„Biblioteka cyfrowa – biblioteka, w której znacząca większość zgromadzonych zasobów dostępna jest w postaci interpretowalnej maszynowo (w przeciwieństwie do postaci drukowanej czy mikrofilmu), udostępnianej przy pomocy komputerów.”
W polskiej Wikipedii znaleźć możemy definicję jeszcze ściślej nawiązującą do instytucji biblioteki, obrazującą powszechne rozumienie analizowanego terminu [ii]:
„Biblioteka cyfrowa (także: internetowa, elektroniczna lub wirtualna) – strona internetowa udostępniająca w Internecie publikacje w formie elektronicznej, takie jak książki, mapy, dokumenty, zdjęcia itp. Nazwą „biblioteka” strony takie nawiązują do klasycznych bibliotek, które wypożyczają książki we własnym lokalu, podczas gdy dostęp do biblioteki cyfrowej zazwyczaj może mieć każdy, wszędzie i zawsze, tj. bez wcześniejszego zapisywania się, z każdego miejsca na świecie (gdzie jest dostęp do Internetu) i o każdej porze dnia czy nocy (z wyjątkiem krótkich przerw na konserwację). Biblioteka cyfrowa może być jednostką „prawdziwej” biblioteki (narodowej, uniwersyteckiej, miejskiej), osobną fundacją, ewentualnie inicjatywą prywatną. Bardzo często dostęp do biblioteki jest bezpłatny, a jej strona internetowa nie wyświetla reklam.”
Szerzej bibliotekę cyfrową definiuje firma Sun Microsystems Inc. w swoim raporcie zatytułowanym „Digital Library Trends”[iii]:
„Sun Microsystems definiuje bibliotekę cyfrową jako elektroniczne rozszerzenie funkcji, które zazwyczaj dostarcza użytkownikom tradycyjna biblioteka i zasobów, z których użytkownicy w takiej bibliotece korzystają.”
Mamy tu nadal odwołanie do tradycyjnych bibliotek, jednak określenie „elektroniczne rozszerzenie funkcji” jest na tyle ogólne, iż pozwala zakładać, że biblioteka cyfrowa może dawać swoim użytkownikom znacznie więcej możliwości niż jej tradycyjne odpowiedniki. Z kolei Michael Lesk w swojej definicji odchodzi o terminologii książek czy publikacji, w zamian stosuje szerszy termin – pisze o cyfrowej informacji [iv]:
„Biblioteki cyfrowe są zorganizowanymi kolekcjami cyfrowych informacji. Łączą one gromadzenie i organizowanie informacji, które od dawna prowadzone jest przez biblioteki i archiwa z cyfrową reprezentacją tych informacji możliwą dzięki komputerom.”
We wszystkich wspomnianych definicjach mamy do czynienia z porównywaniem bibliotek cyfrowych i gromadzonych w nich zasobów do klasycznych bibliotek czy archiwów. Grupa robocza do spraw metryk bibliotek cyfrowych działająca przy czasopiśmie D-Lib zaproponowała następującą, nie nawiązującą wprost do tradycyjnych bibliotek, definicję biblioteki cyfrowej [v]:
„Biblioteka cyfrowa to:
- kolekcja usług
- oraz kolekcja obiektów informacyjnych,
- która wspiera użytkowników w wykorzystaniu obiektów informacyjnych
- i organizację oraz prezentację tych obiektów
- dostępnych bezpośrednio lub pośrednio
- przy użyciu elektronicznych/cyfrowych środków.”
W powyższej definicji mowa jest o kolekcji usług i kolekcji obiektów cyfrowych. Pierwsza z tych kolekcji – kolekcja usług – pełni tu niezwykle istotną rolę. W ogólności rola ta zawiera się w dwóch środkowych punktach powyższej definicji – jest to wsparcie w zakresie organizacji, prezentacji i wykorzystania obiektów informacyjnych. Bez istnienia kolekcji usług biblioteka cyfrowa przekształca się w dostępną dla użytkowników kolekcję cyfrowych obiektów informacyjnych – coś co w pewnym przybliżeniu można określić jako bazę danych (potencjalnie słabo ustrukturalizowaną).
W „Manifeście biblioteki cyfrowej” [vi], będącym jednym z efektów prac sieci doskonałości w zakresie bibliotek cyfrowych DELOS finansowanej w ramach 6 PR KE, definicja biblioteki cyfrowej została przedstawiona w postaci trójwarstwowego modelu w którego skład wchodzą:
- Biblioteka cyfrowa (digital library, DL) – organizacja (potencjalnie wirtualna), która w sposób wszechstronny gromadzi, zarządza i długoterminowo przechowuje bogate treści cyfrowe oraz oferuje społecznościom swoich użytkowników specjalizowane funkcje oparte na gromadzonych treściach, w sposób zapewniający określoną jakość i zgodnie z przyjętymi przez tą organizację zasadami.
- System biblioteki cyfrowej (digital library system, DLS) – oprogramowanie komputerowe, oparte na pewnej (potencjalnie rozproszonej) architekturze, zapewniające pełną funkcjonalność wymaganą przez daną bibliotekę cyfrową. Użytkownicy biblioteki cyfrowej korzystają z niej poprzez użyty w konkretnym przypadku system biblioteki cyfrowej.
- System zarządzania biblioteką cyfrową (digital library management system, DLMS) – oprogramowanie komputerowe zapewniające infrastrukturę programową niezbędną do:
- tworzenia i zarządzania systemem biblioteki cyfrowej,
- integrowania dodatkowego oprogramowania dającego specjalizowane, zaawansowane funkcje wymagane w danej bibliotece cyfrowej.
Jak zauważają autorzy manifestu, termin „biblioteka cyfrowa” ma za zadanie zobrazować pewien abstrakcyjny system składający się zarówno z elementów wirtualnych jak i rzeczywistych. Pozostałe dwa elementy powyższego modelu odpowiadają już rzeczywistym systemom informatycznym. Dla każdej biblioteki cyfrowej istnieje pewien unikalny system biblioteki cyfrowej. System ten z kolei bazuje zapewne na jednym z wielu dostępnych systemów zarządzania biblioteką cyfrową.
Z porównania i analizy powyższych definicji wynika jasno, iż konieczne w bibliotece cyfrowej są funkcje pozwalające na gromadzenie, przechowywanie i udostępnianie zróżnicowanych treści cyfrowych. Jednak do zaistnienia spójnej biblioteki cyfrowej konieczne są jeszcze dodatkowe specjalizowane funkcje umożliwiające zaawansowaną prezentację gromadzonych treści, ułatwiające dostęp do nich i pozwalające zmaksymalizować możliwości ich wykorzystania.
Marcin Werla, Lider Zespołu Bibliotek Cyfrowych PCSS
16 maja 2008 r.
Bibliografia:
[i] Reitz, Joan M.: Dictionary for Library and Information Science. Libraries Unlimited, 2004. ISBN13: 9781563089626.
[ii] Biblioteka cyfrowa [online]. Wikipedia : wolna encyklopedia, 2008-04-26 13:13Z [dostęp: 2008-05-15 10:37Z]. Dostępny w Internecie: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Biblioteka_cyfrowa&oldid=12289306
[iii] Digital Library Technology Trends. Sun Microsystems Inc., 2002.
[iv] Lesk, M.: Practical digital libraries: Books, bytes and bucks. Morgan Kaufmann, 1997.
[v] Leiner, Barry M.: The Scope of the Digital Library. DLib Working Group on Digital Library Metrics, 1998.
[vi] Candela, L.; Castelli, D.; Ioannidis, Y.; Koutrika, G.; Pagano, P.; Ross, S.; Schek, H.-J.; Schuldt, H.: The Digital Library Manifesto. DELOS, 2006.